KÖY Enstitüleri ve eğitim model, günümüzde dahi konuşulan eğitim modellerinden. Gerçekçi olmak gerekirse de Türkiye’nin bir anda birkaç gömlek büyümesini sağlayan bir eğitim modelidir.
Çok başarılı bulduğum eğitim modelinin mimarı ise İsmail Hakkı Tonguç. Bugün kendisinin hayatından bahsetmek istiyorum.
İsmail Hakkı Tonguç 1893 yılında bugünkü Bulgaristan’ın Silistre iline bağlı Totrakan ilçesinin bugünkü adı Sokol olan Tatar Atmaca köyünde dünyaya geldi. Babası Kırım göçmenlerinden Hacı Velioğlu İdris, annesi ise Dobrucalı bir Türk olan Vesile Hanım’dır. Biri kız, 8 kardeşin en bü- yüğü olan İsmail Hakkı Tonguç eğitim hayatına kendi köyünde başladı ve 4 yıllık ilkokulu bitirdikten sonra Silistre’de rüştiyeye (ortaokul) devam etti.
Oradaki öğrenimi sırasında aynı zamanda köyün değişik işlerinde çalıştı ve tarımla uğraştı. 1914 yılında öğrenimine devam etmek üzere tek başına İstanbul’a gitti, sıkıntı çekti, ardından Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Şükrü Bey tarafından leyli meccani (parasız yatılı) öğrenci olarak Kastamonu Muallim Mektebine gönderildi. 1916’da naklen İstanbul Muallim Mektebine gelerek öğrenciliğine orada devam etti. Muallim Mektebinde öğrenciliği I. Dünya Savaşı’nın güç yaşam koşullarına rastlamaktadır. Muallim Mektebini bitirdikten sonra 1918’de daha üst öğrenim için Almanya’ya gönderildi.
1918-1919 yıllarında Almanya’nın Karlsruhe kentindeki Ettlingen Öğretmen Okulunda sekiz aylık bir programa devam ettikten sonra 1919’da ülkeye döndü. 1929-1933 yıllarında, diğer görevlerinin yanı sıra, Gazi Eğitim Enstitüsünde de etkin görevlerde bulundu. Orada hem öğretmenlik yaptı, hem de Resim İş Bölümünü kurdu. 1934-1935 yıllarında Gazi Eğitim Enstitüsü’nde vekil olarak müdürlük yaptı.
3 Ağustos 1935’te köy enstitülerini kurmasına yarayacak İlköğretim Genel Müdürlüğü görevine vekaleten getirildi. Dönemin Kültür Bakanı Saffet Arıkan’a köy enstitülerinin temelini oluşturacak bir rapor sundu. 1936’da Kayseri, Çorum ve Yozgat illerini kapsayan bir gezi yaparak buralarda eğitmen kursları açma olanağını araştırdı. Temmuz 1936’da Köy Enstitülerinin önceli sayılan ilk Eğitmen Kursunu Eskişehir iline bağlı Mahmudiye’de açtı.
O dönem Türkiye’deki okuryazar oranı %10’dan az olduğundan, okur- yazar sayısını artırmak için, askerliğini okuryazar çavuş olarak yapmış gençler bu eğitmen kurslarında altı aylık bir eğitim ile eğitmen olarak yetiştirilip köylerine eğitmen olarak gönderildi.
1937’de Köy Eğitmenleri Yasası çıktıktan sonra, İzmir’de Kızılçullu’da (bugünkü Şirinyer), Eskişehir Çifteler’de ilk köy öğretmen okulları açıldı. 1938’de ilköğretim kurumlarını incelemek üzere Bulgaristan’da, Macaristan’da ve Almanya’da bulundu. 28 Aralık 1938’de Hasan- li Yücel Millî Eğitim Bakanı olduktan sonra, vekaleten yürüttüğü İlköğretim Genel Müdürlüğü görevine asaleten atandı. 17 Nisan 1940’ta Köy Enstitüleri Kanunu çıktıktan sonra açılmaya başlayan enstitülerle çok yakından ilgilendi.
İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Tonguç’u 25 Eylül 1946’da görevinden alarak Talim Terbiye Kurulu üyeliğine getirdi. Buradan da 1954’te kendi isteğiyle emekli oldu.
İsmail Hakkı Tonguç 1958’de hastalanarak bir süre Almanya’da tedavi gördü ve 24 Haziran 1960’ta öldü. Cenazesi Ankara Cebeci Asri Mezarlığına defnedildi. Arkasından hakkında birçok kitap yazıldı ve adını taşıyan okullar açıldı.
